بهداشت محیط زیستقرآن از دو زاویه به مسئله بهداشت زیست‌محیطی توجه کرده است: پاره‌ای آیات با ترسیم جهانبینی قرآنی، گونه‌ای خاص از روابط را میان انسان و طبیعت تنظیم می‌کنند و دسته‌ای دیگر از آیات با بیان مجموعه‌ای از گزاره‌های اخلاقی، رفتارهای زیست‌محیطی بشر را به کنترل درمی‌آورند. ۱ - ملکیت جهان از آنِ خداوند«لِلَّهِ ما فِی‌السَّمـوتِ و ما فِی الاَرض» و بشر را جانشین او در زمین معرفی کرده: «هُوَ الَّذی جَعَلَکُم خَلـئِفَ فِی الاَرض...» و اختیار تصرف و بهره‌برداری از آن را به او سپرده: «اَلَم‌تَرَوا اَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَکُم ما فِی السَّمـوتِ وما فِی الاَرضِ واَسبَغَ عَلَیکُم نِعَمَه...» و او را آبادگر زمین می‌شناساند: «هُوَ اَنشَاَکُم مِنَ الاَرضِ واستَعمَرَکُم فیها...» و همه این اختیارات را امانتی الهی می‌شمرد: «اِنّا‌عَرَضنَا الاَمانَة... و حَمَلَهَا الاِنسـن...». ۲ - هدفمند بودن آفرینشخداوند آفرینش جهان را حکیمانه و هدفمند وصف کرده: «و ما خَلَقنَا السَّمـوتِ والاَرضَ و ما بَینَهُما اِلاّ بِالحَقِّ...» و هر پدیده را در جهان به اندازه و شایسته شمرده: «... و خَلَقَ کُلَّ شَیء فَقَدَّرَهُ تَقدیرا»، هر عبث و خللی را از آن نفی می‌کند: «و‌ما‌خَلَقنَا السَّماءَ والاَرضَ وما بَینَهُما بـطِلاً». همه پدیده‌های این جهان ، مدلول و معنایی نشانه شناختی داشته، گیاهان و باد و خاک و آب و... پدیده‌هایی مفید برای حیات معرفی می‌شوند: «اِنَّ‌فی خَلقِ السَّمـوتِ والاَرضِ واختِلـفِ الَّیلِ والنَّهارِ والفُلکِ الَّتی تَجری فِی البَحرِ بِما یَنفَعُ النّاسَ و ما اَنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِن ماء فَاَحیا بِهِ الاَرضَ بَعدَ مَوتِها‌وبَثَّ فیها مِن کُلِّ دابَّة و تَصریفِ الرِّیـح... لاَیـت لِقَوم یَعقِلون». حیوانات نیز امتهایی همانند آدمیان شمرده شده: «و ما مِن دابَّة فِی‌الاَرضِ ولا طئِر یَطیرُ بِجَناحَیهِ اِلاّ اُمَمٌ اَمثالُکُم» و حتی نوح [۱۰]
تفسیر منسوب به امام عسکری (علیه‌السلام).
نیز در کنار نجات مؤمنان ، موظف به حفظ نسل گونه‌های مختلف حیوانات می‌شود: «قُلنَا احمِل فیها مِن کُلّ زَوجَینِ اثنَین». خداوند، زمین را برای زندگی انسان مهیا ساخته: «ولَکُم فِی الاَرضِ مُستَقَرٌّ ومَتـعٌ اِلی حین» و همه نیازمندیهایش را از خوراک و پوشاک و آب و... برای او در زمین نهاده است: «والاَرضَ مَدَدنـها واَلقَینا فیها رَوسِیَ واَنبَتنا فیها مِن کُلِّ شَیء مَوزون • و جَعَلنا لَکُم فیها مَعـیِش». این جهانبینی به انسان اجازه هرگونه تصرف و ایجاد خلل در نظام آفرینش را نداده، به جای تغییر روند آن ـ که زندگی خود او را نیز به خطر می‌اندازد ـ به همراهی با آن و آبادانی و حفظ و بقای آن برای بهره‌برداری بیش‌تر دعوت می‌کند. [۱۵]
مبانی حفاظت محیط زیست در اسلام.
۳ - چاره‌جویی اخلاقیقرآن در ادامه این نگاه جهان‌شمول، چاره‌جویی اخلاقی را برای زندگی دنیوی انسان ترسیم می‌کند. او باید شکرگزار نعمت‌های خدا باشد و دست به اسراف و تبذیر نزده، به نابودی و خرابی زمین اقدام نورزد، با این حال گاه انسان در برابر این نعمت‌ها از در ناسپاسی درآمده، به تخریب محیط زیست خود و نابود ساختن جانداران می‌پردازد: «سَعی‌فِی‌الاَرضِ لِیُفسِدَ فیها و یُهلِکَ الحَرثَ والنَّسلَ واللّهُ لایُحِبُّ الفَساد». [۱۷]
تفسیر منسوب به امام عسکری (علیه‌السلام)،ص ۶۱۷.
[۱۸]
جامع البیان، ج۲، ص۴۳۲ ـ ۴۳۴.
[۱۹]
الصافی، ج۱، ص۲۴۰.
این آیه بر این نکته دلالت دارد‌که یکی از مصادیق مفهوم قرآنی فساد که در آیات فراوانی به عنوان مفهوم جامع ارزش‌های منفی از آن یاد شده، تخریب محیط زیست است [۲۰]
معانی القرآن، ج۱، ص۱۵۰ ـ ۱۵۱.
: «ظَهَرَ الفَسادُ فِی‌البَرِّ والبَحرِ بِما کَسَبَت اَیدِی النّاس...». [۲۳]
البیئة مشاکلها و قضایاها رویة اسلامیه، ج۱، ص۳۱.
از سوی دیگر این شیطان است که به دخل و تصرف در آفرینش و برهم زدن نظام طبیعی آن دعوت می‌کند: «ولاَُضِلَّنَّهُم و لاَُمَنِّیَنَّهُم ولاََمُرَنَّهُم فَلَیُبَتِّکُنَّ ءاذانَ الاَنعـمِ ولاََمُرَنَّهُم فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلقَ اللّهِ و مَن یَتَّخِذِ الشَّیطـنَ ولِیـًّا مِن دونِ اللّهِ فَقَد خَسِرَ خُسرانـًا مُبینـا». مفسران یکی از مصادیق تغییر آفرینش الهی را اَخْته کردن حیوانات دانسته، [۲۵]
تفسیر عبدالرزاق، ج۱، ص۱۷۳.
[۲۶]
جامع البیان، ج۵، ص۳۸۷ ـ ۳۸۸.
آن را قابل تعمیم بر هرگونه تغییر در آفرینش طبیعی حیوانات و انسان‌ها و هرگونه شکنجه و آزار جانوران شمرده‌اند [۲۸]
الصافی، ج۱، ص۵۰۱.
[۲۹]
تفسیر قرطبی، ج۵، ص۲۵۰.
همچنین نهی از کشتن هر جانداری در منطقه حرم مکه و نیز در دوره حج در کنار مقاصد تعبدی می‌تواند ناظر به آموزش بشر برای همزیستی با حیات پیرامون خود در قالب ایجاد نوعی منطقه حفاظت شده باشد. [۳۰]
قضایا البیئه من منظور اسلامی، ج۱، ص۴۸.
۴ - نتیجهدر کنار این دو دسته آیات، قرآن در موارد بسیاری از تنوع زیستی جهان از وجود گیاهان گوناگون و کوه‌های رنگارنگ؛ ، آبهای شور و شیرین و آبهای زیرزمینی، درختان و جنگل‌ها، باد و باران ، چرخه زندگی و مرگ و... در مقام امتنان بر بندگان خبر داده که نشان از اهمیت و لزوم حفظ آن دارد. [۴۰]
النظام البیئی فی الاسلام.
توجه به نگهداری محیط زیست در روایات نیز در قالب سفارش به آبادانی زمین‌های لم‌یزرع [۴۱]
مسند احمد، ج۱، ص۴۷۲.
و پرهیز از بریدن بی‌دلیل درختان و کشتن بی‌دلیل حیوانات [۴۲]
السنن الکبری، ج۹، ص۸۵ ـ ۸۶.
و توجه به عمومی بودن منابع آب و مراتع و جنگل‌ها و... به چشم می‌خورد.
۵ - فهرست منابع(۱) قرآن کریم. (۲) مبانی حفاظت محیط زیست در اسلام. (۳) تفسیر منسوب به امام عسکری (علیه‌السلام). (۴) جامع‌البیان. (۵) الصافی. (۶) معانی القرآن. (۷) المیزان، طباطبائی. (۸) البیئة مشاکلها و قضایاها رویة اسلامیه. (۹) تفسیر عبدالرزاق. (۱۰) جامع البیان. (۱۱) التبیان. (۱۲) تفسیر قرطبی. (۱۳) قضایا البیئه من منظور اسلامی. (۱۴) النظام البیئی فی الاسلام. (۱۵) مسند احمد. (۱۶) السنن الکبری. (۱۷) الميرزا حسين النوري الطبرسي،مستدرک الوسائل ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن |